Şəkərlə qəndin fərqi: Həm tərkibi, həm sözlərin mənası – KÖŞƏ
- 2023.10.30 17:21
- 3091 Baxış
Şəkər və qənd sözlərinin fərqini hələ də bilməyənlər üçün...
Keçən əsrin sonlarında Azərbaycan televiziyasında həftədə bir dəfə "Azərbaycan dili" verilişi nümayiş etdirilirdi. Verilişin aparıcısı tanınmış filoloq, Elmlər Akademiyası nəzdində Terminologiya Komissiyasının sədri, mərhum professor Məmməd Qasımov idi. Proqramın daimi tamaşaçıları arasında mən də var idim.
Verilişlərdən birində aparıcıya belə bir yazılı sual verildi:
- Şəkər və qənd sözləri arasında nə fərq var? Aparıcının cavabı belə oldu: - Şəkər sözü dilimizə fars dilindən keçib, qənd sözü - ərəb dilindən.
Mənə qalarsa, biz onun parça şəklində olanına qənd, toz şəklində olanına şəkər deyə bilərik. Son günlərdə mən də dostlarıma yuxarıdakına bənzəyən sual verdim, aldığım cavablar da o cavaba oxşar oldu. Beləliklə, nəticə çıxara bilərik ki, bu sözlər bir-birinin sinonimidir. Yəni verilən cavabları düzgün hesab edə bilərik, danışığımızda və bədii ədəbiyyatda bu sözləri eyni mənada işlətməkdə haqlıyıq. Ancaq bu suala bir qədər fərqli mövqedən - biokimyaçı və həkimlərin mövqeyindən yanaşarıqsa, cavab birmənalı olmayacaq.
Biz tez-tez tibbə və xəstəliklərə aid söhbətlərimizdə "qanda şəkərin qatılığı", " şəkərli diabet", "şəkərsiz diabet" kimi ifadələr eşidir və işlədiriksə, bəs bu ifadələrdə nəyə görə "şəkər" sözünü heç vaxt qəndlə əvəz etmirik?
Bu suala belə cavab vermək olar:
—İnsan və heyvan orqanizminin toxumalarında və bitki mənşəli qida maddələrinin tərkibində şəkərin müxtəlif növlərinə rast gəlinir. Ümumiyyətlə, şəkər adı altında karbohidratların müxtəlif xırdamolekullu növləri nəzərdə tutulur ; bunlar suda yaxşı həll olan, şirin dadlı maddələr olub, kimyəvi tərkibinə görə Cn(H2O)n-1 formuluna uyğun gəlir və bir-birindən ilk növbədə tərkibindəki karbon atomlarının sayına görə fərqlənir. Canlı təbiətdə karbohidratların onlarla növü olduğu halda, onlardan yalnız birini - saxarozanı qənd adlandırırıq.
Qida maddəsi kimi geniş istifadə edilən saxaroza şəkər çuğundurindan və şəkər qamışından alındığına görə, ona çuğundur şəkəri və qamış şəkəri kimi adlar verilmişdir. Şəkərlərin müxtəlif növləri monosaxaridlər, disaxaridlər, trisaxaridlər və oliqosaxaridlər adı almış qruplara bölunur və bu qruplara da müxtəlif sayda şəkər növləri daxildir. Hər bir şəkər növü haqqında burada məlumat verməyi lazım bilmirəm, maraqlananlar bu maddələr haqqında spesifik ədəbiyyatdan məlumat ala bılərlər.
Burada şəkərlərin təbiətdə geniş yayılmış və qida maddəsi kimi əhəmiyyətli olan bir neçə növü haqqında qısa məlumar verək. Qida maddələri arasında daha çox rast gəlinən monosaxaridlərə qlükoza (üzüm şəkəri), fruktoza (meyvə şəkəri) və qalaktoza aiddir.Adından məlum olduğu kimi, disaxaridlər 2 monosaxaridin birləşmələridir.
Bunlardan da daha geniş yayilanları saxaroza (çuğundur və ya qamış şəkəri) və laktoza (süd şəkəri) daha geniş yayılmışdır. Kimyəvi tərkib baxımından saxaroza bir molekul qlükoza ilə bir molekul fruktozanın, laktoza isə bir qlükoza və bir qalakoza molekulunun birləşməsidir.
Saxaroza və laktoza insan qidasının tərkibində nə qədər olsa da, normal halda bağırsaqlardan sovrulmur və qanın tərkibində onlara rast gəlinmir. Saxaroza bağırsaqdan sorulmaq üçün qabaqcadan xüsusi fermentativ reaksiya vasitəsilə parçalanıb qlükoza və fruktozaya, laktoza isə qlükoza və qalaktozaya çevrilməlidir. Onlar yalnız bağırsaq divarında müvafiq fermentlərin sintez edilməməsi ilə əlaqədar olan nadir irsi xəstəlik hallarında bagırsaqlarda uzun müddət qala bilir və bu halda qana keçir. Lakin bu halda da orqanizm saxaroza və laktozadan istifadə edə bilmir və onlar sidiyin tərkibində orqanizmdən xaric edilirlər.
Qanın tərkibindəki şəkər isə əsasən qlükozadan ibarət olur. Analiz üçün götürülən qanda fruktoza və qalaktoza da cüzi miqdarda olur. Çünki onlar bağırsaqlardan sorulduqdan sonra ilk növbədə qaraciyərə gətirilir və burada müvafiq biokimyəyi reaksiyalara uğradıqdan sonra qlükozaya çevrilir. Beləliklə, biz qanda səkərin qatılığı haqqında danışanda ilk növbədə qlükozanı nəzərdə tuturuq.
Yuxarıda şərh edilənlərə əsaslanaraq belə nəticə çıxarmaq olar ki, bizim qənd adlandırdımız ərzaq maddəsinə bədii ədəbiyyatda və danışıq zamanı şəkər deyilməsində ciddi bir yanlışlıq olmasa da, elmi ədəbiyyatda bu ifadələrə fərq qoyulmasına ehtiyac var. Bir sözlə, əcdadlarımız ana dilimizə bu iki ifadəni qəbul etməklə heç də səhvə yol verməyiblər.
Şəkərlər haqqında bu qısa məlumatı verməkdə məqsədim həm də bu sözün mənşəyini izah etməkdir. “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”nin 4-cü cildində(Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı,2011) şəkər sözünün fars dili mənşəli olduğu bildirilir. Lakin dünya xalqlarının əksəriyyətinin dillərinə nəzər salsaq, bu sözün azacıq fərqlənən variantlarına rast gələrik. Məsələn, ingilis dilində şəkərə sugar, alman dilində zusker, italyan dilində zuschero, ispan dilində azucar, portagiz dilində açucar,isveç dilində socker, fin dilində sokaria, yunan dilində zachari deyilir. Həmin dillərin orfoepiya qaydalarını nəzərə alaraq. deyə bilərik ki, əslində şəkər sözü də daxil olmaqla bu sözlərin hamısının kökü eynidir.
Qısa bir araşdırma apardıqda isə aydın olur ki, şəkər sözünün fars dili mənşəli olduğuna dair fikirdə yanlışlıq vardır. Əslində bu sözün kökü qədim hind dilində eyni mənanı verən sarkarah sözünə bağlıdır. Beləliklə, bu məlumat bütün dünya xalqlarının dillərinin bir-birilə üzvi surətdə əlaqəli olduğunu nümayiş etdirir.
Bunu nəzərə alaraq, son vaxtlar bəzi söydaşlarımızın tarix boyu işlədilərək dilimizə uyğunlaşdırılmış alınma sözlərdən imtina etməyə dair şağırışlarını əsassız hesab edirəm. Əcdadlarımızın əsrlər boyu öz təfəkkür süzgəcindən keçirib qəbul etdikləri sözlərdən imtina etməyimiz dilimizi kasıblaşdırmaqdan savayi heç bir effect verə bilməz.
Fuad İslamzadə
Azərbaycan Tibb jurnalının baş redaktorunun müavini
MEDİCİNA.AZ
Ən Çox Oxunanlar
Yeni Xəbərlər
